संसारको हरेक विधामा पुस्तक लेखिएको छ र जुनसुकै विधाको पुस्तक पनि खोज्दा भेटिन्छ । शेयर र शेयरबजार पनि एउटा विधा हो । यस विषयमा पनि विभिन्न भाषामा थुप्रै पुस्तक लेखिएका छन् । शेयरबजार अर्थतन्त्रको एक अंश र आफैमा एक बृहत् विषय हो । यसका विभिन्न पक्ष हुन्छन् । शेयर र शेयरबजारको लेखन विश्लेषणात्मक, शिक्षामूलक, प्रतिवेदनमूलक र अभिमत/विचारात्मक धारबाट प्रस्तुत गर्न सकिन्छ । विभिन्न धारबाट लेख्दा बजारको अवस्था, कम्पनीको वित्तीय स्थिति, बजार प्रवृत्ति, आईपीओ (इनिसियल पब्लिक अफरिङ), दोस्रो बजार, सरकारी नीति, बजार नियमन, व्यक्तिगत अनुभव आदि लेख्न सकिन्छ । यस आलेखमा शेयरबजारसम्बन्धी पहिलो पुस्तक कुन हो, कसले लेखेका थिए र यसमा कस्ता कुरा उठान गरिएको थियो त्यस विषयमा संक्षेपमा चर्चा गरिन्छ ।
शेयर र शेयरबजार
वैदिक कालदेखि नै कम्पनी स्वरूपको अवधारणाको विकास भएको पाइन्छ । त्यतिबेला अहिले जस्तो शेयरबजार (स्टक एक्सचन्ज) भएको पाइँदैन । शेयरबजारको विविधत शुरुआत सन् १८०१ मा इङल्यान्डले लन्डन स्टक एक्सचेन्ज स्थापनापछि भएको पाइन्छ । स्टक एक्सचेन्जको स्थापना हुनुअघि नै शेयर किनबेच हुने गरेको इतिहास छ । शेयर जारी गर्ने पहिलो कम्पनी नेदरल्यान्डको ‘डच इस्ट इन्डिया कम्पनी’ हो । यसले सन् १६०२ मा शेयर जारी गरेको थियो । यसभन्दा अगाडि रोमन गणराज्य कालमा पूर्वाधार (जस्तै बाटो, पुल, खानेपानी) जस्ता निर्माण कार्यका लागि राज्यले ‘पब्लिकानी’, ‘सोसियटास’, ‘पब्लिकानोरूम’ नामका निजी ठेकेदारलाई दिएको थियो । यस्ता संस्थाले पूँजी व्यवस्थापन गर्न सर्वसाधारणबाट ‘पार्टेस’ र ‘पार्टीकुलाए’ नामक अंश (शेयर) बाट रकम सङ्कलन गर्थे ।
- शेयरबजारको विविधत शुरुआत सन् १८०१ मा इङल्यान्डले लन्डन स्टक एक्सचेन्ज स्थापनापछि भएको पाइन्छ ।
- स्पेनको यहुदी परिवारमा जन्मिएका जोसेफ पेन्सो डे ला भेगाले शेयरसम्बन्धी पहिलो पुस्तक लेखेका थिए ।
- व्यक्ति जतिसुकै भाग्यमानी भए पनि बजारको चालबाट कहिल्यै उम्कन सक्दैन । जोखिमविना धनी बन्न नसकिने बताइएको छ ।
- व्यापारी थोरै नाफा भए पनि चित्त बुझाउने खालका हुन्छन् भने सट्टेबाज अफवाह सृजना गर्ने र गुमाउँदा सबै गुमाउने लोभमा चल्ने कुरा पुस्तकमा उल्लेख छ ।
- नाफा छायाँ जस्तै हो, यसलाई पछ्याउनुहोस्, यो भाग्छ, धैर्य गर्नुहोस्, यो घुमेर तपाईंकोमा पनि आइपुग्छ ।
- शेयरबजार ‘एउटा मौका हो, जहाँ सबैले एकअर्कालाई धोका दिन्छन्’ भन्ने प्रसंग पनि रोचक छ ।
निर्माण कार्यबाट भएको नाफा सर्वसाधारणलाई पनि बाँडफाँट गर्थे । ग्रीक इतिहासकार पोलिबियासले ‘हिस्टोरिज’ भन्ने पुस्तकमा रोमका प्रायः सबै नागरिक यस्ता लगानीमा सहभागी भएको उल्लेख गरेका छन् । सिसेरोले ‘डे अफिसियस’ भन्ने पुस्तकमा त्यतिबेला यस्ता अंशको मूल्य अधिक थियो भनेर उल्लेख गरेका छन् । नेपालमा पहिलोपटक नेपाल बैंकले शेयर जारी गरेको थियो । नेपाल बैंक कानून, १९९४ मा ‘हाल उठाउने २५ हजार शेयरमध्ये कमसेकम चार खण्डको एक खण्ड शेयर सरकारबाट लिइबक्सने भएको हुँदा बाँकी रहेको शेयर नेपाली ग्राहकले लिन पाउनेछन्’ भन्ने व्यवस्थाअनुसार नेपालमा शेयर जारी भएको थियो ।
शेयरसम्बन्धी पहिलो पुस्तक
शेयरसम्बन्धी पहिलो पुस्तक स्पेनिस भाषामा लेखिएको थियो । स्पेनको यहुदी परिवारमा जन्मिएका जोसेफ पेन्सो डे ला भेगाले शेयरसम्बन्धी पहिलो पुस्तक लेखेका थिए । पुस्तकको नाम स्पेनिस भाषामा ‘कोन्फुशियोन दे कोन्फुशियोनेस’ थियो । यसको अर्थ अङ्ग्रेजीमा ‘कन्फ्युजन अफ कन्फ्युजन्स’ र नेपालीमा ‘भ्रमहरूको भ्रम’ हुन्छ । यो पुस्तक सन् १६८८ छापिएको थियो । लेखक भेगा स्पेनमा जन्मिए पनि यहुदी माथिको धार्मिक उत्पीडनका कारण उनको परिवार नेदरल्यान्डको एम्स्टर्डममा बसाइँ सरेको थियो । भेगा एम्स्टर्डम स्टक एक्सचेन्जमा शेयर कारोबार गर्थे । नेदरल्यान्डको ‘डच इस्ट इन्डिया कम्पनी’ उक्त एक्सचेन्जमा सूचीकरण भएको थियो । भेगा व्यापारी र कवि थिए । उनले लेखेको शेयरसम्बन्धी यो पुस्तक शेयरबजारको शुरुआती अवस्थाको वर्णन गर्ने पहिलो लिखित दस्तावेज हो । पुस्तकको लेखन संवाद शैलीमा छ । एम्स्टर्डम स्टक क्सचेन्जमा हुने शेयर कारोबार, यसको उत्पत्ति र जटिलता वर्णन गर्ने यो पुस्तक चार खण्डमा विभाजित छ । यस पुस्तकमा फिलोसोफर (दार्शनिक), शेयरहोल्डर (सट्टेबाज) र मर्चेन्ट (व्यापारी) गरी तीनजना पात्र छन् । पुस्तकमा केके विषय उल्लेख छन् त्यस विषयमा यसपछिको अनुच्छेदमा चर्चा गरिन्छ ।
सिसिफस र इक्सिअन
पुस्तकमा शेयरबजार के हो भन्ने प्रश्नबाट शुरू हुन्छ । यसको उत्तरमा ‘उपयोगिताको खजाना र विपत्तिको स्रोत’ हो भनिएको छ । उत्तरको क्रममा ‘सिसिफस’ र ‘इक्सिअन’ को प्रसङ्ग पनि जोडिएको छ । यी दुवै प्राचीन ग्रिकका मिथक पात्र हुन् । सिसिफसलाई एउटा ठूलो ढुङ्गा धकेल्दै पहाडको टुप्पोमा पुर्याएर अड्याउनुपर्ने सजाय दिइएको थियो । उसले पहाडको टुप्पोमा जतिपटक पुर्याए पनि त्यो ढुङ्गा गुल्टेर फेरि तलै आइपुग्थ्यो । सिसिफस फेरि त्यसलाई टुप्पोमा पुर्याउन लागिपर्थ्यो र फेरि त्यो ढुङ्गा झरेर तलै आउँथ्यो । यसको लाक्षणिक अर्थ शेयर मूल्य बढ्छ र तुरुन्तै घट्छ, फेरि बढ्छ र फेरि घट्छ भन्ने हो ।
शेयर मूल्यको घटबढ सिसिफसले पाएको सजाय जस्तै अन्त्यहीन छ । त्यस्तै, इक्सिअनलाई पाङ्ग्राको बीचमा बाँधेर आगो लगाई पाङ्ग्रा फनफनी घुमाएर अनन्तकालसम्म नमर्ने तर पीडामा रहिरहने सजाय दिइएको थियो । शेयरबजार पनि इक्सिअनलाई पीडा दिएर फनफनी घुमाइरहने पाङ्ग्रा जस्तै सधैं तलमाथि गरिरहन्छ र यो पनि अन्त्यहीन छ । व्यक्ति जतिसुकै भाग्यमानी भए पनि बजारको चालबाट कहिल्यै उम्कन सक्दैन । जोखिम विना धनी बन्न नसकिने बताइएको छ । पुस्तकमा शेयरबजार अनुमान, अफवाह, आशा, निराशा, मनोविज्ञान, चालबाजी, बौद्धिकता र भावना मिसिएको थलो हो भनिएको छ । पुस्तकमा डच इस्ट इन्डिया कम्पनीको इतिहास र यसको विकासक्रमको पनि वर्णन छ । पुस्तकमा (१) शेयर मूल्यमा भएको उतार–चढावको पर्वाह नगर्ने, (२) शेयर किन्ने र मूल्य बढेपछि बेच्ने र (३) जुवा जस्तै जोखिम उठाएर शेयर किनेर मूल्य घटाउन प्रयास गर्ने गरी तीन किसिमका व्यक्ति हुने उल्लेख छ । अहिलेको बजारमा उपलब्ध ‘अप्सन’ जस्ता उपकरणबाट घाटा कम गराउन सकिने कुरा त्यतिबेला पनि भएको कुरा पुस्तकमा पाउन सकिन्छ । यस्तो उपकरणलाई त्यतिबेला ‘अप्सी’ नाम दिइएको छ । बजार अनिश्चित हुँदा ‘अप्सी’ खरीद गरेर जोखिम न्यूनीकरण गरिन्थ्यो ।
चार सिद्धान्त र तीन पात्र
पुस्तकमा शेयरबजार अनिश्चित, अस्थायी र जटिल छ भन्ने बताइएको छ । शेयर मूल्य (१) भारतमा हुने गतिविधि, (२) यूरोपेली राजनीति र (३) हल्लाको मनोविज्ञान जस्ता तीनओटा कारणले घटबढ हुन्छ भनिएको छ । त्यतिबेला एम्स्टर्डम स्टक एक्सचेन्जमा सूचीकृत इस्ट इन्डिया कम्पनीको व्यापार भारतमा हुने गरेका कारण भारतको गतिविधिको प्रसङ्ग उल्लेख भएको हो । यो सन्दर्भ अहिले पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ किनभने कम्पनीले गर्ने व्यापारले शेयर मूल्यलाई प्रभाव पार्छ । पुस्तकमा लेखकले (१) शेयर किनबेच गर्न सल्लाह नदिनु, (१) पाएको नाफा लिनु, गुमेको नाफाको पछुतो नगर्नु, (३) नाफा अनिश्चित हुन्छ र (४) लाभको लागि धैर्य र पूँजी चाहिन्छ भनेर चारओटा मुख्य सिद्धान्त बताएका छन् । शेयरबजारमा आबद्ध व्यक्ति अस्थिर, पागलपनले भरिएका, घमण्डी र मूर्ख हुने हुनाले कुनै ठोस कारणविना किनबेचको निर्णय गर्छन् । उनीहरू आफूले गरेको किनबेचलाई ‘अन्तरात्मा’ को मार्गदर्शन मानेर आफूले गरेको किनबेचलाई उत्कृष्ट ठान्छन् ।
अहिले शेयरबजारमा सधैं जस्तै सुनिने ‘बुल र बियर’ को कुरा पनि पुस्तकमा उल्लेख छ । यसअन्तर्गत बुलको नाममा माथि उकास्ने र बियरको नाममा तल झार्ने प्रयास हुने कुरा उल्लेख छ । शेयरबजारमा लगानीकर्ता, व्यापारी (कारोबारी) र सट्टेबाज गरि तीन किसिमका पात्र हुने कुरा पनि पुस्तकमा उल्लेख छ । यी तीन पात्रमध्ये लगानीकर्ता शेयर मूल्यमा भन्दा लाभांशमा केन्द्रित हुन्छन । व्यापारी थोरै नाफा भए पनि चित्त बुझाउने खालका हुन्छन् भने सट्टेबाज अफवाह सृजना गर्ने र गुमाउँदा सबै गुमाउने लोभमा चल्ने कुरा पुस्तकमा उल्लेख छ । शेयरबजारमा भीड प्रवृत्ति घातक हुने र अरूको कारोबार हेरेर किनबेच गर्नेले घाटा बेहोर्छ भनिएको छ । ब्याजदर र शेयर मूल्यको प्रत्यक्ष सम्बन्ध हुने बताउँदै सन् १६८८ मा ऋणको ब्याजदर २ दशमलव ५ देखि ३ प्रतिशत हुँदा धनाढ्यले बैंकमा पैसा राख्नभन्दा शेयरमा लगानी गरेको र यसले बजार तताएको पनि पुस्तकमा उल्लेख छ ।
निश्चित भनेको अनिश्चित
पुस्तकमा शेयरबजारको अस्थिरता र मानव लोभलाई वर्णन गर्दै विवेकशील पनि हराउने, साहसी पनि पराजित हुने भुलभुलैया उल्लेख छ । शेयरबजारलाई समुद्रसँग तुलना गर्दै समुद्रमा सानो हावाले पनि ठूलो आँधी ल्याउने हुनाले कुशल नाविक मात्र यसको छालमा यात्रा गरेर पार पाउनसक्ने उल्लेख छ । यो बजार (शेयर) मा कसरी नाफा कमाउन सकिन्छ ? भन्ने प्रश्नको उत्तरमा ‘नाफा छायाँ जस्तै हो, यसलाई पछ्याउनुहोस्, यो भाग्छ, धैर्य गर्नुहोस्, यो घुमेर तपाईंकोमा पनि आइपुग्छ । तर, सावधान रहनुपर्छ किनभने बजारमा जाल फालिएको हुन्छ, त्यस्ता जालमा परेर लोभले ठगिन्छन् भनिएको छ । शेयरबजार कस्तो हुन्छ के हुन्छ भन्ने सन्दर्भमा विभिन्न रोचक संवादमार्फत वर्णन गरिएको छ । केही मानिस झूटो समाचार फैलाएर मूल्य घटाउन लाग्छन् र अनि सस्तोमा किनेर महँगोमा बेच्न सकियोस् भन्ने ठान्छन् ।
एक ठाउँमा दार्शनिकले मानिसहरू यस्ता आधारहीन अफवाह किन पत्याउँछन् ? भनेर सोधेका छन् । यसको उत्तरमा ‘बजारमा आशा र डर तर्कभन्दा बलियो हुन्छ’ भनिएको छ । अर्को एउटा रोचक प्रश्न ‘के यो बजारमा केही निश्चित कुरा छैन ?’ भनिएको छ र यसको उत्तरमा ‘एउटै कुरा निश्चित छ, मूल्य सधैं परिवर्तन हुन्छ’ भन्ने उत्तर प्रश्नभन्दा झन् रोचक छ । शेयरको मूल्य केले चलाउँछ अर्थात् किन घटबढ हुन्छ भन्ने अर्को प्रश्नको उत्तरमा ‘अफवाहले बढाउँछ, डरले घटाउँछ’ भन्ने उत्तर पनि कम रोचक छैन । पुस्तकमा अन्य धेरै रोचक प्रसंग छन् । छिटो धनी बन्न खोज्ने घाटामा पर्छ अर्थात् धन गुमाउँछर धैर्य गर्नेले लाभ पाउने कुरा पनि उल्लेख छ । शेयरबजारको ‘निश्चित’ कुरा भनेको ‘अनिश्चितता’ हो भन्ने प्रसंग साह्रै रोचक छ । शेयरबजार ‘एउटा मौका हो, जहाँ सबैले एकअर्कालाई धोका दिन्छन्’ भन्ने प्रसंग पनि रोचक छ ।
अन्त्यमा, आजभन्दा ३ सय ३७ वर्ष अघि लेखिएको पुस्तक आजकै दिनमा लेखिएजस्तै छ । शेयरबजार कति जोखिमयुक्त छ भन्ने कुरालाई पुस्तकमा अति नै रोचक पाराले लिपिबद्ध गरिएको छ । संसारमा कहीं पनि शेयर र शेयरबजारलाई सुनिश्चित र जोखिमरहित मानिँदैन । तर, नेपाल मात्र एउटा यस्तो देश हो राज्य नै शेयर फलाना–फलानालाई देऊ भनेर आरक्षण गर्छ ।
प्रधानमन्त्री र मन्त्री शेयरबजारबाट उन्नति र प्रगति हुने कुरा खुलेआम बताउने गर्छन् । शेयर कस्तो हो भन्ने कुरा लेखकले सिसिफस र इक्सीअनको प्रसंग जोडेर रोचक मात्र बनाएका छैनन्, यसबाट गतिलो पाठ पनि सिकाएका छन् । धन कमाउन सजिलो छैन सजिलो हुने भए संसारमा गरीब कोही पनि बाँकी रहने थिएनन् । भगवान् श्रीकृष्णले गीतामा भन्नुभएको ‘कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि’ लाई मनन गरेर कर्ममा लाग्नुपर्छ तर परिणामको अपेक्षा गर्नु हुँदैन । शेयरबजारमा सूचीकृत कम्पनीमध्ये यो असल र यो खराब भन्ने हुँदैन । असल भनिएको कम्पनी खराब हुनसक्छ, खराब भनिएको कम्पनी असल पनि हुनसक्छ ।
लेखक धितोपत्रसम्बन्धी कर्पोरेट अध्येता अधिवक्ता हुन् ।
